“Хотон ястны генд нь бий биелгээ оршдог. Заагаагүй байхад сураад явдаг онцлогтой. Бий биелгээ биелэхэд өөр ертөнцөд очсон юм шиг мэдрэмжийг авдаг. Бие минь хэдий ядарсан байсан ч хуурын аялгуу сонсоод бие хөнгөрөөд явчихдаг. Хэл хуур амьтай. Бий биелгээ хийж байхад уул, ус баясдаг. Иймдээ ч бүх юмны энерги, эрчим байдаг болов уу гэж боддог” хэмээн ярих хүн бол Д.Балган юм. Тэрээр Увс аймгийн тариалан сумын уугуул 13 дахь үеийн өвлөн уламжлагч, Хотон угсаатны Шаавай овгийн хүн. Дөрвөн настайгаа бий биелгээ биелсэн бөгөөд өдгөө 70 нас хүрэх гэж яваа.
Бий биелгээч Д.Балган “Монгол соёлыг монголчууд бид л авч үлдэхгүй бол өөр хэн ч авч үлдэхгүй. Бий биелгээ бол монгол дархлааг бий болгох вакцин. Түүхээ мэдэх хэрэгтэй. Би монгол хүн гээд цээжээ дэлдээд байдаг. Толгой нь хоосон бол яах вэ. Бий биелгээ нь хүний биеийн эрүүл мэндэд маш тустай. Гурван минут биелгээ хийснээр 15 минутын дасгал хийсэнтэй тэнцдэг. Түүнчлэн, гар, хөл, цээж гээд бүх биеийг жигд хөгжүүлдэг. Бий биелгээг судлах тусам Монголын өв соёл хэзээ ч тасрахгүй мөнхөд үргэлжилнэ. Бий биелгээг үе уламжлан авч явна гэдэг хүмүүжлийн нэг хэлбэр юм. Биелгээ дагаад хөгжмийн, хувцасны соёл, хөдөлмөр, ёс зүйн төлөвшил явдаг. Биелгээ биелдэг хүүхэд багаасаа хаттай, илүү их зүйлийг ойлгодог, үндэстнээ гэсэн хоногшилттой болдог. Одоо бид дангааршиж, угсаатныхаа ёс уламжлалаа хадгалан үлдмээр байна. Шавь нар маань гадаад болон дотоодод бий. Франц, Өвөрмонгол нийлсэн 20 гаруй шавьтай. Мөн Өмнөговь, Дундговь аймагт 2013 онд гиннесийн амжилтад бүртгүүлэхээр сургалт явуулсан. Үүнд хоёр аймгийн 2000 гаруй хүүхэд хамрагдсан. Бий биелгээг авч үлдэж буй залуус шантрахгүйгээр залхуурахгүйгээр сурах хэрэгтэй” гэсэн юм.
Түүний үр хүүхдүүд, ач зээ нар хотон ястны соёл, бий биелгээг өвлөн уламжилж, түгээн дэлгэрүүлж байна. Тухайлбал, том хүү Б.Чулуунбаатар нь Увс аймагтаа амьдарч үр хүүхдүүддээ ааваасаа сурсан өвөө уламжлуулаад явж байна. Хоёр охин болох Б.Бүзмаа, Б.Цэнгэл нараас гарсан зээ нар бүгд биелж байна. Ардын язгуур урлагийн Алтай хамтлагт Б.Гүрбазар, Б.Ганзориг, Б.Золжаргал нар ажиллаж өөрсдийн сурсан өвөөрөө хамтлагийнхаа уран бүтээлүүдийг баяжуулан одоог хүртэл ажиллаж байгаа гэнэ.
Хотон ястны болон бий биелгээний онцлог
Бий биелгээ уламжлалт бүжгийн түүх нь хүн төрөлхтөн үүссэн үеэс улбаатай. Өөрсдийн агнасан ан авыг харан баярлах, галыг тойрон баясан хөдлөх, өөрсдийн аж байдлыг хаданд зурж, сийлэн үлдээсэн нь өнөөдрийн сурвалж болон үлдсэн байна. Бий биелгээ нь уламжлагдахдаа өөрийн ястан үндэстний ахуй үйлийг уран дүрслэлээр харуулдгаараа онцлогтой. Тухайлбал, газар тариалантай холбож ярихдаа арвай тариаг тарьж ургуулаад хурааж авч цайруулан боловсруулдаг. Үүнээс арвайн гурил хийж идэх хүртэл үйл явцыг Хотон биелгээ нь тодорхой харуулсан байдгаараа онцлог. Мөн Баяд, Дөрвөд, Захчин, Торгууд биелгээнээс хөдөлгөөн, шашин зан үйлийн хувьд ялгаатай. Учир нь гараа хүйсээсээ даялах татлагаар татаад чигээрээ яваад дэлгэсэн хурууныхаа өндгийг харж татаж биелдэг. Огцом шулуун хурдан хөдөлгөөнтэй. Бусад бүжгээс ялгарах тал нь гэвэл үсэрч цовхрохгүй суурин дээрээ сууж босох хөдөлгөөнийг хийдэг.
Хотонгууд Лал буюу Ислам шашинтай. Тухайлбал, буддын шашин алгаа хавсарч залбирдаг бол Хотонгууд дээд тэнгэр рүү хоёр алгаа ойртуулан дээш харуулж дэлгээд, нүүрнийхээ урдуур оруулаад биеийнхээ урд хоёр гараа нийлүүлдэг. Мөн Хотонгууд хуурын татлагаараа ялгардаг. Хөгжим хэмнэл нь удаан боловч бусад бүжгийн хөгжмөөс татлага нь ялгаатай байдаг. Хотон ястнууд икэл хууртай хослуулан биелж ирсэн. Тус хуур нь морин хуураас өмнө үүссэн. Хэв шинж толгойгүй, арьсан цартай, нарийн хялгас нь зүүн талдаа бүдүүн хялгас нь баруун талдаа байдаг. Торгууд биелгээ шанзтай, казак биелгээ доомбортой. Бусад нь икэл хуураар биелнэ. Хуур татаж буй хөгжимчин нь Хотонгийн татлагыг сайн татаж чадвал икэл хуур, морин хуурын алинтай ч хослуулж болно. Биелгээний ая солигдоход хэмнэл өөрчлөгддөг. Тиймээс биелээч нь тодорхой хэмжээнд хуураа тоглодог байх ёстой.
Хотон ястан нь үнэнч шударга зантай хүмүүс байдаг. Мөн Хотон биелгээ нь түүх домгийн шинж чанараараа дараах байдлаар ялгарна. Үүнд “Такмоо буюу Цацал” биелгээ нь гарын алгаа эргүүлж тосоод биеийнхээ урдуур оруулан дэлгэж биелдэг. “Жураа гэлдэн”, “Сэдэн залуу”, “Жороо морь”, “Балчир хээр” зэрэг онцлог биелгээнүүд бий. “Сэдэн залуу” гэдэг нь маш сэргэлэн авхаалжтай залууг илэрхийлнэ. Эдгээр нь бусад биелгээнээс ялгаатай. Домогт биелгээнд ах дүү хоёр залуу хадлан тариагаа усалчхаад явж байхдаа нэгнийгээ хөлөөрөө хавсан түүхээс ац биелгээ үүссэн. Салхинд найгаж буй байдлаар биелдэг.
Ойрд Монголчуудын эрэгтэй хувцасны загвар ижил. Цагаан саарал өнгийн өргөн давхар эмжээртэй байдаг. Хотон эмэгтэй хувцас нь тэрлэг болон цэгдгээс бүрдэнэ. Дотроо тэрлэгтэй, урд энгэр нь задгай. Гадуур өмсдөг цэгдэг нь хүрэм шиг богино ханцуйтай, хормойн нь өвдөгнөөс дээш байна. Бүгд шилтэй болон задгай юүдэн малгай өмсөх бөгөөд эмэгтэйчүүд нь толгойн гоёл буюу чачмаг зүүнэ.
